Լուսանկարը` Սպիտակ տան կայքից
ԱՄՆ-ում ապրող երեխաները կանգնած են պատմության մեջ ամենախորքային առողջապահական ճգնաժամի առջև։ «Չնայած ԱՄՆ-ն համեմատելի երկրներից ավելի քան կրկնակին է ծախսում մեկ շնչին բաժին ընկնող առողջապահության վրա, այսօր զարգացած երկրների շարքում վերջին տեղում է կյանքի տևողության ցուցանիշով»,- նշված է «Ամերիկան կրկին դարձնել առողջ» կարգախոսով ձևավորված հանձնաժողովի զեկույցում:
Զեկույցը պատրաստվել է 2025 թվականի փետրվարի 13-ին ԱՄՆ նախագահի հրամանագրի հիմքով. Make America Healthy Again (MAHA) «Ամերիկան կրկին դարձնել առողջ» կարգախոս որդեգրած հանձնաժողովի նպատակն է մանկական խրոնիկ հիվանդությունների աճի խնդրի ուսումնասիրությունն ու լուծումներ առաջարկելը:
Հանձնաժողովի հիմնական գործառույթներն են՝
Հանձնաժողովը ստեղծման օրվանից պարտավորվել էր 100 օրում ներկայացնել գնահատում, իսկ 180 օրվա ընթացքում՝ ռազմավարությունը՝ հիմնված այդ գնահատման արդյունքների վրա։
14 հոգանոց հանձնաժողովի կազմում են ԱՄՆ առողջապահության և հանրային ծառայությունների նախարար Ռոբերտ Ֆ. Քենեդի կրտսերը (հանձնաժողովի նախագահ), Դոնալդ Թրամփի ներքին քաղաքականության գծով օգնական Վինսենթ Հեյլին (գործադիր տնօրեն), գյուղատնտեսության նախարար Բրուք Ռոլինսը, կրթության նախարար Լինդա Մաքմահոն, շրջակա միջավայրի պաշտպանության գործակալության ղեկավար Լի Զելդինը, այլ բարձրաստիճան պաշտոնյաներ:
Խնդիրների կույտ
Զեկույցը բարձրաձայնում է ԱՄՆ-ում ապրող երեխաների առողջության ծանր ճգնաժամի մասին՝ ներկայացնելով տվյալներ, որոնք մատնանշում են խրոնիկ հիվանդությունները, գերքաշության, թվային դարաշրջանի հարուցած վտանգավոր երևույթներ, այդ թվում՝ հոգեբանական խնդիրներ և դեղերի գերօգտագործման աճող տեմպերը։
«Ամերիկան կրկին դարձնել առողջ» վերնագրով փաստաթուղթը ոչ միայն նախազգուշացում է, այլև քաղաքականության նոր ուղղություններ է նախանշում՝ համակարգային բարեփոխումների ճանապարհով։
Ըստ զեկույցի՝ երկրի շուրջ 73 միլիոն երեխայի ավելի քան 40 տոկոսը տառապում է առնվազն մեկ խրոնիկ հիվանդությամբ, իսկ առողջապահական ծախսերը գերազանցում են տնտեսության աճը՝ չբերելով ցանկալի արդյունք։
Հանձնաժողովը ստեղծման օրվանից պարտավորվել էր 100 օրում ներկայացնել գնահատում, իսկ 180 օրվա ընթացքում՝ ռազմավարությունը՝ հիմնված այդ գնահատման արդյունքների վրա։
14 հոգանոց հանձնաժողովի կազմում են ԱՄՆ առողջապահության և հանրային ծառայությունների նախարար Ռոբերտ Ֆ. Քենեդի կրտսերը (հանձնաժողովի նախագահ), Դոնալդ Թրամփի ներքին քաղաքականության գծով օգնական Վինսենթ Հեյլին (գործադիր տնօրեն), գյուղատնտեսության նախարար Բրուք Ռոլինսը, կրթության նախարար Լինդա Մաքմահոն, շրջակա միջավայրի պաշտպանության գործակալության ղեկավար Լի Զելդինը, այլ բարձրաստիճան պաշտոնյաներ:
Խնդիրների կույտ
Զեկույցը բարձրաձայնում է ԱՄՆ-ում ապրող երեխաների առողջության ծանր ճգնաժամի մասին՝ ներկայացնելով տվյալներ, որոնք մատնանշում են խրոնիկ հիվանդությունները, գերքաշության, թվային դարաշրջանի հարուցած վտանգավոր երևույթներ, այդ թվում՝ հոգեբանական խնդիրներ և դեղերի գերօգտագործման աճող տեմպերը։
«Ամերիկան կրկին դարձնել առողջ» վերնագրով փաստաթուղթը ոչ միայն նախազգուշացում է, այլև քաղաքականության նոր ուղղություններ է նախանշում՝ համակարգային բարեփոխումների ճանապարհով։
17-24 տարեկան երիտասարդների ավելի քան 75 տոկոսը չի կարող ընդունվել զինվորական ծառայության՝ ճարպակալման, ֆիզիկական թուլության կամ հոգեկան առողջության խանգարումների պատճառով։
Ճարպակալում
«Ամերիկան կրկին դարձնել առողջ» հանձնաժողովի զեկույցի համաձայն, այսօր ԱՄՆ-ում յուրաքանչյուր հինգերորդ երեխան՝ 6 տարեկանից բարձր, ճարպակալում ունի։ Սա ավելի քան 270% աճ է 1970-ականների տվյալների համեմատ, իսկ ծայրահեղ ճարպակալման ցուցանիշները աճել են ավելի քան 500%-ով։
Հետազոտությունները ցույց են տվել, որ 80% ճարպակալում ունեցող դեռահասները դառնում են ճարպակալում ունեցող մեծահասակներ։ Այս խնդրի դեմ պայքարն արդյունավետ չի կարող լինել ընդհանուր միջավայրի հանգամանքներով պայմանավորված:
Նման խնդիրներ ունեցող դեռահասների 70%-ն արդեն համակված է սրտի հիվանդությունների ռիսկային գործոննով։
Շաքարախտ
Զեկույցի հեղինակները փաստում են, որ 1980-ականներին երեխաների շրջանում գրեթե չկային 2-րդ տիպի շաքարախտի դեպքեր։ Իսկ այսօր շաքարախտով ախտորոշված է ավելի քան 350,000 երեխա։
Զեկույցի հեղինակներն ահազանգում են՝ եթե միտումները շարունակվեն, մինչև 2060 թվականը 2-րդ տիպի շաքարախտի դեպքերը կարող են աճել ավելի քան 600%-ով, իսկ 1-ին տիպինը՝ 65%-ով։
Միևնույն ժամանակ, ինչպես նշված է զեկույցում, պարզվել է՝ դեռահասների նախաշաքարախտի տարածվածությունը գերազանցում է 25%-ը, իսկ վերջին երկու տասնամյակում կրկնապատկվել է։
Նեյրոխանգարումներ
ԱՄՆ նախագահի հրամանագրով ձևավորված հանձնաժողովն անցած 3 ամսում հավաքագրած տվյալներով պարզել է, որ աուտիզմի սպեկտրի խանգարումները նույնպես վտանգավոր մակարդակի են. յուրաքանչյուր 31 երեխայից 1-ը նման ախտորոշում է ստանում 8 տարեկանում: Ընդ որում՝ տղաների դեպքում այդ ցուցանիշը 3.4 անգամ ավելի բարձր է։
Համեմատության համար՝ 1960-ականներին աուտիզմն արձանագրվում էր միջին հաշվով 1-ից պակաս յուրաքանչյուր 10,000 երեխայից:
Մասնագետիտական հետազոտության տվյալներն ամփոփելով՝ հանձնաժողովը նշում է, որ ուսման խանգարումները, նեյրոլինգվիստիկ խնդիրները և հոգեբանական ախտորոշումներն աճել են. ավելի քան 7.5 միլիոն դպրոցահասակ երեխա 2023-24 ուսումնական տարում ստացել է հատուկ կրթություն։
Անհամարժեք արձագանք
ԱՄՆ կառավարությունը վերջին տասնամյակներում զգալի ներդրումներ է իրականացրել սննդային ստանդարտների, ֆիզիկական ակտիվության խթանման, քիմիական ռիսկերի գնահատման և կլինիկական ծառայությունների որակի բարելավման ուղղություններով։ Սակայն, ինչպես շեշտվում է զեկույցում, արդյունքները բացակայում են, իսկ հիվանդությունները շարունակում են աճել։
Միևնույն ժամանակ, արդյունաբերական մրցավազքը, սննդային համակարգի գերմշակումը, քիմիական հավելումների ավելցուկը և երեխաներին բժշկական ծառայությունների մատուցման չափազանցությունը խորացնում են խնդիրը՝ չբացահայտելով իրական պատճառները։
Դեռահասները՝ ճգնաժամի մեջ
Ամերիկյան երիտասարդության շրջանում հոգեկան առողջության վիճակը հասել է աննախադեպ վտանգավոր մակարդակի։ Վերջին տասնամյակում դեպրեսիայի, սուիցիդալ մտքերի և մտավոր առողջության խանգարումների տարածվածությունը շարունակել է աճել՝ հատկապես դեռահաս աղջիկների շրջանում։ Արձանագրելով այս պատկերը՝ զեկույցի հեղինակները նշում են, որ 2009–2019 թվականներին դեռահասների շրջանում դեպրեսիայի դեպքերը գրեթե կրկնապատկվել են։
2022 թվականին յուրաքանչյուր չորրորդ դեռահաս աղջիկ հաղորդել է, որ վերջին մեկ տարում ունեցել է ծանր դեպրեսիայի դրվագ։ Զեկույցը, հղում անելով ԱՄՆ առողջապահության և հանրային ծառայությունների տվյալներին, ահազանգում է երեխաների կյանքին ուղիղ սպառնացող իրավիճակի մասին:
Ըստ զեկույցի, այս պատկերը ցույց է տալիս, որ հոգեկան առողջությունը դարձել է կենսական առաջնահերթություն՝ դպրոցներում, ընտանիքներում և ազգային քաղաքականության մակարդակում։ Առանց շտապ և համակարգված արձագանքի՝ երկրի հաջորդ սերունդը կարող է լրջորեն տուժել՝ սոցիալական, կրթական և աշխատանքային բոլոր դաշտերում։
Ալերգիա և աուտոիմուն խանգարումներ
Զեկույցը փաստում է, որ ամերիկացի երեխաների շրջանում նկատվում է ալերգիաների լայն տարածում և աուտոիմուն խանգարումների զգալի աճ։ Այս միտումները վկայում են ոչ միայն կենսաբանական, այլև միջավայրային ու սննդակարգային փոփոխությունների ազդեցության մասին։
Այսօր ԱՄՆ-ում ապրող երեխաների ավելի քան մեկ քառորդը տառապում է ալերգիաներից՝ ներառյալ սեզոնային ալերգիաներ, էկզեմա և սննդային ալերգիաներ։
Զեկույցում նշվում է, որ էկզեման (ատոպիկ դերմատիտ) և մաշկային ալերգիաները զգալիորեն ավելացել են. եթե 1997-1999 թթ․ երեխաների 7.4%-ն ուներ այս խնդիրները, 2016-2018 թվականներին հասել է 12.7%-ի։ 1997-2018 թթ. ընթացքում սննդային ալերգիաների տարածվածությունը աճել է 88%-ով։ Վերջին տասնամյակում բորբոքային հիվանդություններն աճել են 25%-ով։
«Այս թվերը վկայում են, որ մեր սննդային միջավայրը, կենսակերպը և քիմիական ազդեցությունները կարող են լրջորեն ազդել երեխաների իմունային համակարգի վրա։ Պետական և գիտական քաղաքականությունը պետք է ուղված լինի ոչ միայն բուժմանը, այլ առաջացման պատճառների բացահայտմանն ու կանխարգելմանը»,- պարտադրում է զեկույցը։
Գերմշակված սնունդ
Ամերիկյան սննդային համակարգը տեխնիկապես անվտանգ է, սակայն՝ ոչ բավարար չափով առողջ։ Այսօր երեխաների մեծ մասի սննդակարգը հիմնված է չափազանց մշակված մթերքների վրա, որոնք պարունակում են ավելացված շաքար, քիմիական հավելումներ և հագեցած ճարպեր: Բացի այդ՝ սննդակարգում քիչ են մրգերը, բանջարեղենն և մանրաթելերը։ Այս հանգամանքն ընդգծելով՝ զեկույցի հեղինակները նշում են, որ այդպիսի սննդակարգն առաջացնում է ավելորդ քաշ, շաքարախտ, սրտանոթային հիվանդություններ և որոշ տեսակների քաղցկեղ։
Այսօր ամերիկացի երեխաների կալորիաների մոտ 70%-ը գալիս է չափազանց մշակված մթերքներից։ Մեկ դար առաջ այս ցուցանիշը զրոյին էր մոտ։ Այդ մթերքներից շատերը հատուկ նախագծված են այնպես, որ խանգարեն հագեցածության բնական մեխանիզմները, այս պայմաններում երեխաներն ավելի շատ են ուտում։
Սինթետիկ և քիմիական նյութեր
Զեկույցում ընդարձակ անդրադարձ կա նաև քիմիական նյութերի ազդեցությանը:
ԱՄՆ կառավարական մարմինների ղեկավարներից կազմավորված հանձնաժողովը եզրակացրել է, որ երեխաները ենթարկվում են հազարավոր սինթետիկ քիմիական նյութերի ազդեցության՝ սննդի, ջրի և օդի միջոցով։ Դրանք կարող են առաջացնել նյարդաբանական, հորմոնալ և իմունային խանգարումներ, հատկապես կյանքի վաղ փուլերում։
Տեխնոլոգիաների վնասը
«Վերջին չորս տասնամյակներում ամերիկացի երեխաների կյանքը կտրուկ փոխվել է. ակտիվ, խաղային մանկության փոխարեն ի հայտ է եկել նստակյաց, տեխնոլոգիակենտրոն կենսակերպ։ Այս փոփոխությունը լրջորեն ազդել է երեխաների թե՛ ֆիզիկական, և թե՛ հոգեկան առողջության վրա»,- նկատում են զեկույցի հեղինակներն ու թվարկում էկրանային ժամանակի չարաշահման հետևանքները՝ ֆիզիկական ակտիվության նվազում, միայնություն, խրոնիկ սթրես և քնի պակաս։
Որպես մտահոգիչ փաստեր՝ զեկույցում նշված են պաշտոնական կառույցների հետազոտություններով ի հայտ եկած տվյալները.
Դեղորայքի անհանգստացնող միտումներ
Զեկույցում արձանագրված է ԱՄՆ-ում դեպրեսիայի դեմ դեղերի (անտիդեպրեսանտների) նշանակման վտանգավոր աստիճանը. դեռահասների շրջանում դրանց կիրառությւոնն աճել է 1,400%-ով 1987-2014 թթ․ ընթացքում։ Նման դեղերի նշանակումը 1993-2009 թթ․ ընթացքում աճել է 8 անգամ, և այդ դեղերի մեծ մասը կիրառվում է այնպիսի վիճակների համար, որոնք պաշտոնապես ցուցված չեն։
Զեկույցում անգամ վկայակոչվում են ուսումնասիրություններ, որոնք ցույց են տալիս՝ մանկական հակաբիոտիկների ավելի քան 35%-ը (մոտ 15 միլիոն դեղատոմս) իրականում անհրաժեշտ չեն։ Պարզվել է՝ կյանքի առաջին 2 տարիներին հակաբիոտիկներ ստացած երեխաների մոտ ավելի հաճախ է զարգանում ասթմա, ալերգիկ ռինիտ, ատոպիկ դերմատիտ, ցելիակիա, գիրություն և ուշադրության պակասի համախտանիշ (ADHD)։
Դաշնային մարմինների մեղքը
Սուր քննադատության են արժանացել դաշնային մարմինները, որոնք պատասխանատու են հանրային առողջապահության վերահսկման համար: Ըստ զեկույցի, հենց դաշնային մարմիններն են հաճախ կողմնորոշվում կորպորատիվ շահերով պայմանավորված՝ հետին պլան մղելով հանրային շահը:
Մասնավորապես, զեկույցում վկայակոչվում է վերլուծություն, ըստ որի՝ 2020թ․ Սննդային ուղեցույցների խորհրդատվական կոմիտեի անդամների 95%-ն ունեցել է ֆինանսական կապ սննդի կամ դեղագործական ընկերությունների հետ։ Քիմիական արդյունաբերությունը 2024թ․ մոտ 77 միլիոն դոլար է ծախսել լոբբինգի վրա։
Զեկույցում ներառված է տվյալ, ըստ որի՝ դեղագործական ոլորտի լոբբիստների 60%-ը նախկինում պետական պաշտոններ են զբաղեցրել։
Քիմիական նյութերի կուտակում
Զեկույցում հիշատակվում է ԱՄՆ նախագահ Բիլ Քլինթոնի 1997 թվականին ստորագրած հրամանը, որով դրվեց երեխաների պաշտպանության առաջնահերթությունը՝ ուշադրություն դարձնելով նրանց վրա ազդող շրջակա միջավայրի առողջական և անվտանգության ռիսկերին։ Հրամանով պահանջվում էր գնահատել և վերահսկել այն ռիսկերը, որոնք երեխաների վրա կարող են ազդել՝ ներառյալ օդը, սնունդը, ջուրը, հողը։
«2025 թվականին՝ 13045 վարչական հրամանը ստորագրելուց 28 տարի անց, երեխաների առողջությունը հիմնականում վատթարանում է, և աճում է մտահոգությունը շրջակա միջավայրի առողջության ռիսկերի, հատկապես կուտակված ռիսկերի, և խրոնիկ հիվանդությունների միջև կապի վերաբերյալ»,- արձանագրել են զեկույցի հեղինակները։
Միկրապլաստիկներն, ըստ զեկույցի, տարածված են հագուստում և կոսմետիկայում։ Դրանք վնասակար ազդեցություն են ունենում ուղեղի, հորմոնալ դաշտի, սեռական հասունացման վրա: Այս միջավայրը բացասական հետևանքներ է հարուցում երեխաների մտավոր կարողությունների հարցում:
Լուծումների ուղենիշ
72 էջանոց զեկույցում վկայակոչված անհանգստացնող ցուցանիշներն ու դրանց արմատները նկատի ունենալով՝ ԱՄՆ պետական բարձրաստիճան պաշտոնյաների խումբն առաջարկում է անհապաղ անցնել գործուն քայլերի:
Մասնավորապես՝
Նոր մեկնաբանություն