ԼՂ-ից բռնի տեղահանված երեխաների կրթության իրավունքի իրացման ու կազմակերպման վերաբերյալ հարցերը քննարկվել են ՀՀ ԿԳՄՍ փոխնախարարների, Եվրոպական ուսուցման հիմնադրամի (ETF) ու ԵՄ ֆինանսավորմամբ իրականացվող «Արևելյան գործընկերության տարածաշրջանում կրթական բարեփոխումներ և հմտություններ» ծրագրի փորձագետների հանդիպմանը: Նշված է ԿԳՄՍ հաղորդագրության մեջ:

Եվրոպական կառույցները ԼՂ-ից բռնի տեղահանվածների իրավունքների պաշտպանության հարցերում կարևոր տեղ են տալիս կրթությանը:

Բռնի տեղահանումից հետո միջազգային կառույցները հանձնարարականներ և ուղերձներ ևս հրապարակեցին: «Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև հակամարտության/Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության հումանիտար հետևանքները» թիվ 2209 (2021) հանձնարարականում Խորհրդարանական վեհաժողովը Նախարարների կոմիտեին կոչ էր արել «հաշվի առնել հակամարտության հումանիտար հետևանքները՝ Հայաստանի համար իրականացվող նոր գործողությունների ծրագիրը (2023-2026) նախապատրաստելիս»։ Խորհրդարանական վեհաժողովը, ի շարս մի շարք ոլորտների, կարևոր էր համարել հատուկ ուշադրություն դարձնել նաև կրթության խնդիրներին: Եվրոպական կառույցների այս մոտեցումը արտացոլված է նաև Հայաստանում՝ նախաձեռնությունների տեսքով:

Աջակցություն՝ կարիքների ապահովմանը

Երևանում Եվրոպայի խորհրդի գրասենյակն անցած տարեվերջին 1 մլն եվրո է հատկացրել Հայաստանում տեղահանված բնակչության համար մարդու իրավունքների պաշտպանության երաշխիքների ամրապնդման ծրագրի շրջանակներում։

Ծրագիրը նպատակ ունի Հայաստանի իշխանություններին տրամադրելու համապատասխանեցված աջակցություն՝ տեղահանված անձանց և փախստականների կարիքները հոգալու նպատակով։ Ըստ ծրագրի՝ հատուկ ուշադրություն պետք է դարձնել մարդու իրավունքների պաշտպանության ինստիտուտներին, մասնավորապես՝ ՄԻ պաշտպանի գրասենյակին և ՆԳՆ միգրացիայի և քաղաքացիության ծառայությանն աջակցելուն։

«Ծրագրի հիմնական շեշտադրումն է՝ աջակցել վերաբերելի օրենսդրական և նորմատիվ իրավական դաշտի զարգացմանը՝ ապահովելու, որ տեղահանված անձինք կարողանան իրացնել մարդու հիմնարար իրավունքները, որոնք երաշխավորված են ՄԻ եվրոպական կոնվենցիայով և եվրոպական այլ չափանիշներով»,- նշված է ԵԽ հայտարարության մեջ:

ԵԽ-ն հույս ունի, որ ծրագիրը նաև կխթանի իրավական ոլորտի մասնագետների, համապատասխան ազգային մարմինների և քաղաքացիական հասարակության կազմակերպությունների կարողությունների զարգացմանը, որն անհրաժեշտ է տեղահանված բնակչության կարիքներին արդյունավետ արձագանքելու համար։

Տեղահանված անձանց համար, ըստ ծրագրից ակնկալվող արդյունքի, պետք է դյուրացված լինի իրավունքների և առկա ծառայությունների մասին տեղեկություններից օգտվելու հնարավորությունը:

ԼՂ նախկին ՄԻՊ-երը շարունակում են գործը

Արցախի մարդու իրավունքների նախկին պաշտպան Գեղամ Ստեփանյանը տեղյակ է ԵԽ ծրագրից և կարծում է, որ այն կենտրոնանալու է սոցիալական և աշխատանքային իրավունքների վրա։ «Նախ ուսումնասիրել, թե ինչպիսի իրավիճակ է, ինչ խնդիրներ են առաջանում, այդ խնդիրները հաղթահարելու ինչ հնարավորություն կա։ Երկրորդը՝ օրենսդրական մակարդակում որոնք են հիմնական խնդիրները, և ինչպես պետք է բարելավել օրենսդրությունը, որ ինստիտուցիոնալ զարգացում ապահովեն այդ հարցում։ Եվ երրորդը՝ արցախցիների շրջանում իրազեկման ուղղությամբ աշխատանքներն են՝ հատկապես աշխատանքային և սոցիալական իրավունքների դեպքում»,- mediaforedu.am-ի հետ զրույցում ասաց Գեղամ Ստեփանյանը։

Նախկին պաշտպանը մտադիր է այս ծրագրով ներդնել իր ջանքերը հատկապես աշխատանքային և սոցիալական իրավունքների ուղղությամբ տարվող աշխատանքում։

Արցախի մեկ այլ նախկին օմբուդսմեն և նախկին պետնախարար Արտակ Բեգլարյանը նույնպես պատրաստ է իր փորձագիտական-խորհրդատվական աջակցությունն ապահովել այս ծրագրով: Նա, ի դեպ, անցյալ ամիս ԵԽ-ի հրավերով մասնակցել է փախստականների միջազգային օրվա առիթով կազմակերպված քննարկմանը։

«Ես ներկայացրի իրավունքների պաշտպանության համար հիմնական ուղղությունները։ Օրինակ՝ շատ լուրջ խնդիրներ կան բնակարանային ծառայության, աշխատանքային զբաղվածության, տեղեկատվական, իրազեկման, իրավական պաշտպանվածության ոլորտներում։ Կարգավիճակի մասով այնքան մեծ շիլաշփոթ են սարքել, որ երկար ժամանակ անընդհատ արցախցիներն իրավունքի խախտումների են բախվելու կամ շատ դժվարությամբ են կարողանալու իրենց իրավունքները պաշտպանել»,- ասում է Բեգլարյանը։ Այս խնդիրները էականորեն թուլացնում կամ չեզոքացնում են արցախցիների մասնագիտական վերապատրաստմանն ուղղված ջանքերը։ «Պետությունը կամ միջազգային կազմակերպությունները փոքր ծրագրեր անում են, բայց դրանք շատ կցկտուր են և ընդհանուր խնդիր չեն լուծում»,- ասում է նախկին օմբուդսմանը։

Իսկ խնդիրները շատ են ու ամեն քայլափոխի: Անգամ ամենափոքր հարցով պետական մարմիններից պարզաբանումներ ստանալը երբեմն դառնում է շատ մեծ բարդություն: Ամենավառ օրինակներից մեկը դպրոցահասակ երեխաներ ունեցող Հակոբջանյանների ընտանիքի` դրամական հատկացումների պատմությունն է: mediaforedu.am-ի՝ ՀՀ աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարարությանն ուղղված գրավոր հարցումներից ու մանրամասն պատասխաններից շաբաթներ անց՝ այսօր, ի վերջո, Սուսաննա Հակոբջանյանը տեղեկացրեց, որ նախորդ ամիսներին չստացած փողի մի մասը՝ 350 հազար դրամն այսօր ստացել են. 650 հազար դրամի փոխարեն այսօրվա դրությամբ մնում է պարզել 300 հազարի հարցը. 4 անչափահասի՝ նոյեմբեր-դեկտեմբեր ամսվա վճարները դեռ տեղ չեն հասել: Նախորդ ամիս mediaforedu.am-ի գրավոր հարցումներին ի պատասխան ՀՀ աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարարությունը թվարկում էր, թե Հակոբջանյանների ընտանիքի որ անդամին որքան գումար է փոխանցվել, սակայն բանկային տեղեկանքներից պարզ երևում է, որ հասցեատերերին չեն հասել այդ հատկացումները: mediaforedu.am-ը ստանում է տեղեկություններ, որ Հակոբջանյանների դեպքը բացառություն չէ: Դպրոցահասակ երեխաներ ունեցող այլ ընտանիքներ ևս բարդությունների առջև են կանգնում համակարգային խնդիրներ պատճառով:

Նման դեպքերում, բացի ԶԼՄ-ներին դիմելուց, մարդիկ կարող են դիմել, օրինակ, «Իրավաբանների հայկական ասոցիացիային»:

Իրավապաշտպան մեխանիզմների ուժեղացում

«Իրավաբանների հայկական ասոցիացիա» ՀԿ-ն իրականացնում է «Լեռնային Ղարաբաղից բռնի տեղահանվածների իրավունքների պաշտպանության մեխանիզմների ուժեղացում» ծրագիրը։

Ծրագրի նպատակն է՝ նպաստել ԼՂ-ից բռնի տեղահանվածների ինտեգրմանը ՀՀ-ում իրենց բնակության նոր համայնքներում՝ նրանց իրավունքների պաշտպանության մեխանիզմների ուժեղացման և իրազեկության ու արդարադատության հասանելիության մակարդակը բարձրացնելու միջոցով։

Կազմակերպությունն իրավաբանական օգնությունն առավել հասանելի դարձնելու նպատակով շրջայցեր է կատարում այն համայնքներում, որտեղ բռնի տեղահանված անձինք են բնակվում։ Ծրագրի իրավաբան Մարիաննա Ավագյանը www.mediaforedu.am-ին տեղեկացրեց, որ առավելապես հարցեր են ուղղում սոցիալական խնդիրների լուծման վերաբերյալ: Իսկ կրթության ոլորտում շատ հաճախ հնչող հարցերից է այն, թե ինչպես կարող են վերականգնել դիպլոմները, ստանալ տեղեկանքներ ԼՂ ուսումնական հաստատություններում սովորած լինելու մասին։ Հիմնական հարցերից են նաև ժամանակավոր պաշտպանության (փախստականի վկայական) ստանալուն, սոցիալական աջակցության ծրագրերին, փաստաթղթերի վերաթողարկմանը, նպաստներին, թոշակի նշանակմանը, բնակարանային ապահովման ծրագրին վերաբերող խնդիրները։

«Շատ հաճախ անձինք տեղյակ չեն, թե որ մարմնի իրավասությանն է վերապահված իրենց հարցը։ Եվ նման դեպքում մենք ուղղորդում ենք դիմել այն պետական մարմնին, որի իրավասության սահմաններում է գտնվում տվյալ հարցի լուծումը»,- ասում է «Իրավաբանների հայկական ասոցիացիայի» ներկայացուցիչը։

Խորհրդատվությունից զատ՝ «Իրավաբանների հայկական ասոցիացիան» բարձրացնում է այն խնդիրները, որոնց վերաբերյալ օրենսդրական կարգավորումները կամ թերի են, կամ ընդհանրապես բացակայում են։ Եվ իրավասու մարմիններին իրազեկում են այդ մասին, ներկայացնում իրենց առաջարկները։

Արմինե Ավետյան