Մոտ 30 տարի առաջ հիմնադրված, 2020 թվականից հետո պատերազմական գործողությունների հետևանքով արդեն 3-րդ անգամ փակվող, բայց վերաբացման հույսը չկորցնող Հադրութի մանկապատանեկան ստեղծագործական կենտրոնն այժմ կրկին փաստի առջև է. Երևանում ունի տարածքի խնդիր: 2021-ից Դրո 2 հասցեում անհատույց տրամադրված տարածքի օգտագործման ժամկետը լրացել է: Պետք է տարածքն ազատվի մինչև հուլիսի 1-ը: Սեփականատերը որոշել է այլ գործունեություն ծավալել, մանկապատանեկան կենտրոնը փնտրում է նոր տարածք:

3-րդ փորձությունը

Իրա Թամրազյանը դեռ չգիտի, թե որտեղ, ինչպես են շարունակելու գործունեությունը: Անգամ պատկերացում չունի, թե որտեղ են տեղափոխելու իրերը, որ սկսել են հավաքել անցած 2 օրը: Նա կենտրոնի բարդ ճանապարհի մասին խոսելիս երախտագիտությամբ է հիշում, որ 2021թ. թվականի նոյեմբերի 9-ից հետո, երբ տեղափոխվել էին Ստեփանակերտ ու սկսել վերականգնել գործունեությունը, երաժիշտ, կոմպոզիտոր, ՀՀ վաստակավոր արտիստ Արա Գևորգյանը իրենց օգնել է՝ նվիրելով ներկեր. երկու ամսում պատրաստվել են ցուցահանդեսի, որտեղ ներկայացված բոլոր օրինակները ընկերների միջոցով վաճառել է արտերկրում և ողջ հասույթը նվիրաբերել կենտրոնին, ինչի շնորհիվ կարողացել են ոտքի կանգնել։ Այն ժամանակ մեկ սենյակ ունեին Արցախի օպերատիվ շտաբում: Սակայն երբ մարդիկ հասկացան, որ դժվար ժամանակներում ստեղծագործելը միակ փրկությունն է, սկսեցին նվիրել արվեստով զբաղվելու համար անհրաժեշտ միջոցներ, ի վերջո, խմբակների թիվը ավելացավ, ու մեկ սենյակը դարձավ ութ: Հետո, երբ Արցախի օպերատիվ շտաբը տեղափոխվեց, իրենք էլ տեղափոխվեցին շտաբի նոր տարածք։ Քաղաքական եռուն իրադարձություններին զուգահեռ ընդլայնեցին գործունեությունը, ավելացրին գույքը, տարբեր խմբակներում ստեղծած ձեռքի աշխատանքները: 2023-ին Արցախի բռնի տեղահանման ժամանակ կարողացան Հայաստան տեղափոխել իրենց ձեռքով պատրաստածի մի մասը միայն՝ հայկական տարազների, նախշուն գուլպաների, փայտյա աշխատանքների, նկարների նմուշներ: Դժվար է հիշել թողածի մասին՝ ամբողջ գույքը, 2 տարում երեխաների ստեղծածի մի մասը:

ԿԳՄՍ նախարարության ուշադրությունից դուրս Ացախյան առաջին պատերազմից հետո հիմնադրված ստեղծագործական կենտրոնի տնօրեն, Արցախի վաստակավոր մանկավարժ, նկարիչ, ձևավորող Իրա Թամրազյանը www.mediaforedu.am -ին տեղեկացրեց, որ նախկինում երկու անգամ (գրավոր և բանավոր) դիմել է ՀՀ ԿԳՄՍ նախարարությանը՝ տարածք հատկացնելու, 2023թ. հոկտեմբերից կամավորությամբ աշխատող արցախցի 18 վարպետներին պետական գրանցումով աշխատանքով ապահովելու խնդրանքով, սակայն որևէ արդյունք չկա։ Տարածքից դուրս գալու և անորոշ ապագայի բախվելու վերաբերյալ այս անգամ ԿԳՄՍ նախարարությանը չի դիմել. զբաղված են եղել երեխաների մասնակցությամբ տարբեր միջոցառումներ կազմակերպելով:

Ամուր, ինչպես «կռո ճղոպուրը»

Իրա Թամրազյանը, չնայած արդեն հավաքել է տեղահանվելուց հետո ավելացրած հաստոցները, կարի մեքենաները, կավի վառարանները, հայկական տարազներն ու կենտրոն այցելող երեխաների ու վարպետների պատրաստած իրերը, չի վհատվում: Հաստատակամ է․ ամեն ինչ կանի, որ Արցախի, Հադրութի անունը պահպանվի, կենտրոնը պետք է շարունակի գործել, հայկական Արցախի մշակույթը պետք է տարածվի։

«Ճանապարհ քինալիս եթե վեննդ մեծ քարի ա հանդիպում, պիտի կողքավը անց կենաս, ու առաջ քինաս, վեչ թա հուսահատվիս, դժվարություններ միշտ էլ իննան ա, պիտի հաղթահարիս: Ես սրանով եմ ապրում, շնչում»,- այսպես է ձևակերպում կենտրոնի տնօրենը դժվարություններին դիմակայելու իր կամքը:

Հադրութի մանկապատանեկան ստեղծագործական կենտրոնը միշտ գործել է անվճար հիմունքներով։ Կենտրոն են հաճախում ինչպես Արցախից բռնի տեղահանված երեխաներ, երիտասարդներ, ծնողներ, այնպես էլ տեղացիներ, այլ երկրներից ժամանածներ:

Տիկին Թամրազյանը նշում է, որ թեև կենտրոնը մանկապատանեկան է, ծնողները ևս մեծ հաճույքով մասնակցում են վարպետաց դասերին։ Այդ կերպ կարողացել են նպաստել նաև Արցախից տեղահանված ընտանիքների սոցիալականացմանը:

Այցելուները քիչ-քիչ սովորում են արցախյան բարբառը։

Կենտրոն հաճախողների մեջ կան նաև հատուկ խնամքի կարիք ունեցող երեխաներ։ Իրա Թամրազյանը մեծ ոգևորությամբ է նշում, որ այդ երեխաների հետ աշխատելը գերագույն հաճույք է: Ընդգծում է, որ նրանք ունեն շատ գեղեցիկ ներաշխարհ, ավելի խորն են ընկալում արվեստը։

Հադրութի մանկապատանեկան ստեղծագործական կենտրոնի՝ Արարատի մարզի Ոստան գյուղի, Մուղնու, Վանաձորի և Մասիսից ոչ հեռու՝ Խաչփառ ու Ռանչպար գյուղերի մասնաճյուղերում՝ դպրոցների առանձին դասասենյակներում, արցախցի վարպետներն աշխատում են կամավոր։ Ընդհանուր՝ ավելի քան 400 աշակերտ՝ 6-30 տարեկան, հաճախում է 47 խմբակ, սովորում 20 մասնագիտություն։ Գորգագործության, նկարչության, կավագործության, պարի, գոբելենի, ասեղնագործության, փայտագործության, ուլունքագործության, գեղարվեստական տպագրության, լինոփորագրության և մյուս խմբակներում դասավանդող 18 վարպետներն էլ Արցախից բռնի տեղահանվածներն են, որոնք աշխատել են Հադրութում:

Կենտրոնը համագործակցում է հոգեբանների հետ, որոնք մասնագիտանական աջակցություն են ցուցաբերում Արցախից տեղահանված աշակերտներին։

Տարիների քրտնաջան աշխատանք

Մշակութային կենտրոնը դեռ Արցախում գործելու տարիներին մշտապես մասնակցել է Հայատանում, արտերկրում կազմակերպվող փառատոներին, ցուցահանդեսներին, արժանացել բազմաթիվ մրցանակների։

Կենտրոնը այժմ համագործակցում է Երևանի պատմության թանգարանի, Շարամբեյանի անվան ժողովրդական արվեստների թանգարանի, Հենրիկ Իգիթյանի անվան գեղագիտության ազգային կենտրոնի, «Թեքեյան» և «Թուֆենկյան» հիմնադրամների, «Տերյան» մշակութային կենտրոնի, «Հանգույց» հիմնադրամի, Հայ-ճապոնական կրթական և մշակութային փոխանակման կենտրոնի, ինչպես նաև Ֆրանսիայի, Բրյուսելի մանկական կենտրոնների հետ։

«Այս բոլոր համագործակցությունները մենք ստեղծել ենք տարիների քրտնաջան աշխատանքի արդյունքում։ Հիմնականում մեզ աջակցում են խմբակների համար անհրաժեշտ նյութական բազայի ձեռք բերման գործում, ինչպես նաև տարբեր ցուցահանդեսներին, միջոցառումներին ներգրավմամբ։ Մեր աշխատանքները վերցնում են, փոխարենը նվիրաբերում կենտրոնին անհրաժեշտ նյութեր կամ սարքավորումներ»,- ասում է Իրա Թամրազյանը։ Նա որևէ կերպ չի պատկերացնում կյանքն առանց ստեղծագործելու:

Վիշապագորգ գործելը՝ ապրելու հույս

Արցախի շրջափակման օրերին Իրա Թամրազյանը սկսել է վիշապագորգ գործել՝ հավատալով, որ երբ արցախյան հին զարդանախշերով վիշապագորգը պատրաստ լինի, գուցե հրաշք տեղի ունենա և, ի վերջո, բացվի կյանքի ճանապարհը:

Իրա Թամրազյանը պատմում է, որ շրջափակման դժվար օրերին իր ընկերներն ու սաները սպասում էին, թե երբ պատրաստ կլինի գորգը։ Գործելու միտքն իրեն տվել է ֆրանսահայ ազգագրագետ, գորգագետ ընկերը, որը 30 տարի է՝ ունի գորգերի թանգարան։

«Համացանցով ֆրանսահայ ընկերոջս հետ էի զրուցում, երբ նա ինձ ցուցադրեց հին արցախյան կտրտված, պատառոտված մի վիշապագորգ, որը փորձում էր վերանորոգել։ Այդ նախշերը ոչ մի տեղ չկան, ես ինձ համար քաղեցի գլխավոր նախշերը և երկու վիշապագորգ գործեցի՝ դրանցից ներշնչված»։

Հադրութի ու Շուշիի կակաչները

Բռնի տեղահանման ժամանակ Իրա Թամրազյանն այդ երկու վիշապագորգերը կարողացել է տեղափոխել Հայաստան։ Որոշել է նվիրել իրենց կենտրոնի տասը տարվա նվիրատու ֆրանսիական կազմակերպությանը։ Գորգերից մեկը այժմ Ֆրանսիայում է, մյուսը ֆրանսահայերի հիմնադրած հայաստանյան գրասենյակում։
Արցախում գորգագործությունը հիմնականում տարածված է եղել Հադրութում ու Շուշիում: «Օրինակ՝ Հադրութի սիմվոլիկան կենաց ծառն է և կակաչները, Դիզակի նախշը։ Ուսումնասիրելով իմացել ենք, որ մեր նախնիները գորգերի վրա կակաչները գործել են՝ Հադրութի ու Շուշիի տարածքում կակաչների դաշտերով ոգեշնչված»։

Խնդիրների առջև կանգնած ստեղծագործական կենտրոնը Հադրութի մշակութային ժառանգության մեկ այլ նմուշի պահպանության ուղղությամբ ևս հետևողական աշխատանք է տանում: Խոսքն Արցախի նախշուն գուլպայի մասին է, որով Հադրութի մշակութային կենտրոնի գործունեության շնորհիվ սկսել են հետաքրքրվել հայաստանյան մշակութային շրջանակները: Սա առանձին անդրադարձի առիթ է և առաջիկա հրապարակումներում կանդրադառնանք այս թեմային:

Ամեն օր՝ նոր գիտելիք

Մշակույթով կրթվելու մասին խոսելիս Հադրութի ստեղծագործական կենտրոնի տնօրենն ասում է. «65 տարեկանում դեռ շարունակում եմ կրթվել, նպատակ ունեմ անգլերեն սովորել։ Կարևորում եմ ժամանակի հետ համընթաց քայլելը։ Օրինակ՝ ես սովետական շրջանի նկարիչ եմ, դրա համար հիմա ձգտում են նաև նկարչության նոր ուղղություններ, նոր ոճեր սովորել։ Կենտրոնում դասավանդվող բոլոր արհեստներին տիրապետում եմ, կարևոր եմ համարում ամեն օր նոր բան սովորելը»։

Ապագան

Իրա Թամրազյանի՝ ապագայի նկատմամբ ունեցած բոլոր նպատակներն անտեսանելի թելով կապված են հայրենի Հադրութի և Արցախ վերադարձի չմարող հույսի հետ։ Երազում է մի օր վերադառնալ հայկական Արցախ և կրկին վերաբացել Հադրութի մանկապատանեկան ստեղծագործական կենտրոնը՝ Հադրութում: «Թեկուզ մի ավերակ շենք ինի, յոր օնինք մունք մեր ծերքավը նորից կառուցինք մեր կենտրոնը»։

Բայց մինչ այդ ասում է՝ Հայաստանում պետք է շարունակի պահպանել ու տարածել Արցախի մշակութային ժառանգությունը։ «Ամեն մարդ իր օրինակով պետք է դա անի։ Պետք է պայքարել, ստեղծել, արարել և չտրտնջալ»։ Հույս ունի՝ քանի դեռ Հայաստանում են ամբողջ թիմով, ի վերջո, կլուծվի մշակութային կենտրոնի տարածքի հարցը. «Եթե ՀՀ կառավարությունը թեկուզ մի կիսաքանդ շինություն նվիրաբերի մեզ որպես հիմնական տեղակայման վայր, կարևոր չէ՝ Երևանո՞ւմ, թե՞ ՀՀ համայնքներից որևէ մեկում, մենք մեր թիմով կկառուցենք այն, միայն թե շարունակենք մեր գործունեությունը, կենտրոնի նոր մասնաճյուղեր բացենք»։ Միակ նպատակն է՝ նպաստել Արցախի մշակույթի տարածմանն ու պահպանմանը:

Ալյոնա Սարգսյան