«Խոսի՜ր, որ քեզ տեսնեմ»
ՍՈԿՐԱՏԵՍ

Լեզուն որպես հաղորդակցման միջոց դիտարկելու դասական սահմանումը վաղուց ընդլայնել է իր սահմանները` ներառելով մարդկային հասարակությանը վերաբերող բազմաթիվ ոլորտներ` մշակութային, հոգեբանական, ազգային, կենսաբանական եւ այլն: Գրեթե անհնար է սպառիչ սահմանում տալ լեզվին, թեեւ շատ կարեւոր է, երբ գործ ունենք լեզվի` որպես կրթական ուսումնական բաղադրիչի հետ, որովհետեւ հնարավորինս ամբողջական ձեւակերպում տալու դեպքում միայն կունենանք լեզուն` որպես ուսումնական առարկա դիտարկելու հստակ նպատակը, հետեւաբար եւ` արդյունքը:

Քանի որ կրթական բնագավառում գործ ունենք լեզվական երկու իրողության` մայրենի եւ օտար լեզուների հետ, հարկ է տարանջատել նրանց գործառութային դրսեւորումները եւ ուսուցման նպատակները:

Անդրադառնանք պետական չափորոշիչներով սահմանված նպատակներին. երկու դեպքում էլ (մայրենի եւ օտար լեզվի ուսուցում) նպատակը նույնն է` կարողանալ գրագետ (բանավոր եւ գրավոր) հաղորդակցվել տվյալ լեզվով, ինչը ենթադրում է մայրենի եւ օտար լեզուների գործառույթների նույնացում: Այստեղից էլ սկսվում է հակասությունը: Եթե օտար լեզվի ուսուցումը գերազանցապես հաղորդակցական նպատակ ունի (սովորեցնել տվյալ լեզվի որոշակի բառապաշարով եւ քերականական կանոնների կիրառությամբ կառուցել խոսքը, որը, ըստ էության, նախ մայրենի լեզվով ձեւակերպվում է մտքում, այնուհետեւ թարգմանվում օտար լեզվի իմացության շրջանակներում), ապա նույնը չի կարելի ասել մայրենիի ուսուցման նպատակները ձեւակերպելիս. մայրենի լեզվի գործառույթներից թերեւս ամենավերջինն է հաղորդակցման նպատակը, այն ավելի շատ ածանցյալն է բոլոր այն խորքային շերտերի, որոնք բնորոշ են մայրենի լեզվին «Լեզվական ոլորտը ոչ լեզվական ոլորտի ածանցյալն է… երբ խորքային-տրամաբանական բովանդակությունը փոխակերպվում է մակերեսային հնչյունային արտահայտության» (Է. Աթայան, Լեզվական աշխարհի ներքին կերպավորումը և արտաքին վերաբերությունը, Ե., 1981): Այսինքն՝մայրենի լեզվով արտահայտվելուց առաջ մարդը նախ մտածում է …

Անժխտելի է, որ հանրակրթական դպրոցներում հայոց լեզվի իմացության պահանջները տարեցտարի մեծանում են` ներառելով բառապաշարի, քերականական օրինաչափությունների մանրամասներ, բայց ակնհայտ է, որ ոչ միայն հանրակրթական դպրոցն ավարտածներից, այլեւ առհասարակ հայերենով հաղորդակցվողներից քչերն են աչքի ընկնում պարզ, մատչելի կապակցված խոսք կառուցելու հմտությամբ, էլ չեմ խոսում լեզվական խրթին հյուսվածքի կամ բառապաշարի մասին, եթե նկատի ունենանք «գրագետ» հասկացության ենթադրելի ներիմաստը: Մայրենի լեզուն այն տարածքն է, որտեղ մարդն ազատ է ինքնաբուխ արտահայտելու ինքն իրեն, մայրենի լեզուն անվերջ վերադարձ է դեպի ինքնություն, հետեւաμար ինչ չափով որ մենք թույլ կտանք երեխային ազատ, անկաշկանդ արտահայտելու ինքն իրեն,այն չափով կզարգանա նրա լեզուն: Առայժմ մեր ուսուցանած լեզուն, որպես բառային, քերականական, գրականագիտական տեղեկատվություն, գնում է ննջելու սովորողի հիշողության շտեմարանում եւ չի դառնում գիտելիք, այսինքն` գործառույթ, որովհետեւ չկա դրա պահանջը, սեփական կարծիքի, վերաբերմունքի,խոսքի պահանջը:

«Լեզվաբանությունը պիտի հրաժարվի ազատության բնագավառում պատճառական օրենքներ սահմանելու իռացիոնալ մտադրությունից» (Է. Աթայան, Լեզվական աշխարհի ներքին կերպավորումը և արտաքին վերաբերությունը, Ե., 1981):

Կեղծ, շինծու, պարտադրված խոսքը մայրենի լեզվով թվում է` «անմեղ»․ իրականում զորու է չարիքի աղբյուր լինելու` ներանձնական ճակատագրի թնջուկից մինչեւ հասարակական, ազգային նկարագիր: Մ. Գալշոյանի «Մամփրե արքան» պատմվածքում հրաշալի մի դրվագ կա, երբ հայոց տառերի հանդեպ պաշտամունք ունեցող ծերունի Մամփրեն ըմբոստանում է թերթում տպագրված կեղծ հոդվածի դեմ այն մասին, թե ինչպես իրենց հարեւան Ծաղիկը մանկուց երազել է կթվորուհի դառնալ, այնինչ Մամփրեն լավ գիտեր, որ Ծաղիկի երազանքը ուսուցչուհի կամ բժշկուհի դառնալն էր, բայց դե՝ կյանք է, ամուսնացել էր, եւ կարիքը ստիպել էր կթվորուհի դառնալ: Ի դեպ, գործող դասագրքում այս հատվածը խմբագրված է (հավանաբար ժամանակի պահանջն է), մինչդեռ պատմվածքի ամենակարեւոր դրվագն է` դաստիարակող բովանդակությամբ. կյանքի մայրամուտին հայերեն այբուբենը սովորել հանդգնած ծերունուն զայրացնում է այն փաստը, որ
մեսրոպատառ հայերենով բացահայտ սուտ է գրված: Իսկապես, մայրենի լեզուն չի հանդուրժում կեղծիքը. այն բացահայտում է, «մատնում է» մարդու էությունը. եւ երբ մարդը կորցնում է սեփական խոսք ունենալու համարձակությունը, երբ շարունակ փորձում է կրկնօրինակել ուրիշի միտքը, ոչ թե սեփական մաղով մաղել այն, ունենում ենք այն, ինչ ունենք` անկենդան մայրենի, խեղված հոգեբանություն: Ցավոք սրտի, կրթություն իրականացնողներս մեծ մասամբ առաջնորդվում ենք հենց այդ պահանջով` ճնշել այլակարծությունը, վաղահաս պաթետիզմով բթացնել նորածիլ միտքը, սահմանափակել բնատուր երեւակայությունը` բարձրագոչ խոսքերով կապկել տալով անկենդան ու անարժեք լեզվական կաղապարները եւ ինքնագոհ համարել, թե սովորեցնում ենք մայրենի լեզու` միաժամանակ դժգոհելով, որ չեն սովորում…

Սեփական լեզվից օտարումը սկսվում է այնտեղ, որտեղ կտրվում է կապը զգայական ապրումներով պայմանավորված մտածողության եւ խոսքի միջեւ, երբ երեխան սկսում է խոսել ընդունված ձեւերով, խոսել այլ կերպ, քան մտածում է կամ, ընդհանրապես, խոսել` առանց մտածելու:

Ընդհանրապես, կրթությունը երկխոսությամբ է իրականացվում, դասագիրք-աշակերտ, ուսուցիչ-աշակերտ երկխոսությամբ, իսկ այդ երկխոսության երաշխիքը լեզուն է, փոխադարձ զիջումային հասկանալիության ձգտող լեզուն: Ես չեմ խոսում մյուս դասագրքերի լեզվական շարադրանքի մասին, որն ավելի շատ ատենախոսական մենագրություն է հիշեցնում, քան երկխոսության համար պիտանի լեզու: Ի՞նչ է մնում լեզվական անհասկանալի ձեւակերպումների գլխապտույտում
հայտնված աշակերտին` կամ տեսողական հիշողության եւ ուղեղի այլ մեխանիկական ունակությունների վրա հենվելով` կրկնել բառակույտը (ինչը, ի վերջո,դառնում է «մտածելու» յուրօրինակ եղանակ), կամ (որ ավելի բնական է) թեւաթափ եղած համակերպվել այն մտքին, որ իր մտածական դեռեւս նեղ տիրույթում առաջացող այս անհաղթահարելի պատնեշները պետք է մի կերպ շրջանցել եւ փորձել կցկտուր վերարտադրել իրեն պարտադրված խոսքը: Երկու դեպքում էլ կանգ է առնում ներքին խոսքի` մտքի ձեւավորման բնականոն գործընթացը` հանգեցնելով հոգեբանական եւ արժեհամակարգային խեղաթյուրումների, որովհետեւ մայրենի լեզուն բացառապես ներքին լեզու է, զգայական խմորումների, մտածումների տրամաբանական շղթայի նյութականացում: Այս տեսանկյունից վստահ կարելի է ասել, որ անձի, հասարակության, ազգի, պետության բարոյատնտեսական արժեհամակարգի ցուցանիշը մայրենի լեզվի տիրապետման մակարդակն է` կենցաղային շերտից մինչեւ գիտական ընդհանրացումներ: Գուցե կրթական բարեփոխումը սկսենք մայրենի լեզվից. ոչ թե սովորեցնենք մայրենի լեզուն, այլ թույլ տանք, հնարավորություն ընձեռենք եւ պահանջենք ազատ, անկաշկանդ խոսել մայրենի լեզվով, մտածել մայրենի լեզվով, մայրենի լեզվից էլ անդին…

Նելի Հայրապետյան