Գաղտնիք չէ, որ կրթական գործընթացում կարևորագույն դեր ունի ուսուցիչը, ասել է թե՝ կրթության որակի թիվ մեկ պատասխանատուն հենց ուսուցիչն է։ Գաղտնիք չէ նաև, որ Հայաստանում հանրակրթության որակի ցածր մակարդակը պայմանավորված է նախ և առաջ ուսուցչի մասնագիտության գրավչության պակասով (հիմնականում ցածր աշխատավարձ), ինչպես նաև մանկավարժներ պատրաստող բուհերի գործունեության ցածր արդյունավետությամբ և դպրոցական ծրագրերի ժամանակավրեպ բովանդակությամբ։

ՀՀ ԿԳՄՍ նախարարության՝ վերջին 5 տարիների ընթացքում նախաձեռնած փոփոխությունները՝ մասնավորապես հանրակրթության պետական նոր չափորոշչի ներդրումը, ուսուցիչների պարտադիր ատեստավորման կարգի հետ կապված իրողությունները և կամավոր ատեստավորման համակարգի գործարկումը, միտված են վերոնշյալ խնդիրների լուծմանը։ Այս փոփոխություններին զուգահեռ պահանջվում են լուրջ ուսումնասիրություններ, այլապես անհնար կլինի կառավարել հնարավոր ռիսկերը։

Չափազանց կարևոր է նաև նախատեսվող փոփոխությունների կանխատեսելի արդյունքների և իրագործելիության սթափ հարաբերակցությունը։ Այս համատեքստում փորձենք ուշադրություն հրավիրել ՀՀ կրթահամակարգում ուսուցիչների՝ առաջին անգամ իրականացվող կամավոր ատեստավորման գործընթացի վերաբերյալ կանխատեսումների և իրական արդյունքների անհամապատասխանությանն ու հիմնական խնդիրներին։

Ատեստավորման հիմքը

ՀՀ ԿԳՄՍ նախարարի 2021 թվականի հունվարի 26-ի հրամանով հաստատվեց սեփական նախաձեռնությամբ (կամավոր) ատեստավորման համակարգի ներդրման փորձնական ծրագիրը, որը նպատակաուղղված է ուսուցիչների մասնագիտական որակի բարձրացման խթանման միջոցով կրթության որակի բարելավմանը։

Հրամանագրում ներկայացված են ծրագրի նպատակներն ու խնդիրները, ինչպես նաև ակնկալվող արդյունքները:

Ներածական մասում ձևակերպված է հենքային համոզմունքը, ըստ որի՝ հանրակրթության որակի ապահովման երաշխիքներից մեկը ուսուցչի մասնագիտության գրավչության բարձրացումն է տարբեր միջոցներով, այդ թվում՝ խթանելով և ապահովելով լավագույն մասնագետների մուտքը դպրոց, վերանայելով վարձատրման քաղաքականությունը:

Հայաստանյան կրթահամակարգում առկա խնդիրների, միջազգային փորձի վերաբերյալ վերլուծությունից հետո իրավական ակտում ներկայացվում են առաջարկությունները և ատեստավորման արդյունքում տրամադրվող հավելավճարների նախատեսվող չափը։

Անհրաժեշտ է հետադարձ հայացքով հասկանալ, թե 4 տարի առաջ կոնկրետ ինչ էր ակնկալվում կամավոր ատեստավորման փորձնական համակարգի ներդրմամբ:

Ըստ կամավոր ատեստավորման վերաբերյալ նախարարի հրամանի՝ ակնկալիքները մի քանի ուղղություններով էին․

Առավելությունը

Իրավական ակտում, որպես ծրագրի առավելություն, նշված է՝ կամավոր ատեստավորման ծրագրին դպրոցի ուսուցիչների մասնակցելը կարող է առավելություն հանդիսանալ դպրոցներում դասավանդման որակի բարելավման և որպես արդյունք սովորողների ու նրանց ծնողների շրջանում դպրոցի գրավչության մեծացման համար։

Ծրագրում ներառված է նաև գործընթացի արդյունքների կանխատեսումների աղյուսակ՝ երեք տարվա կտրվածքով։

Իրավական ակտում ներկայացված պատկերն ուշագրավ է պաշտոնական կանխատեսումների և իրականության տարբերությունների ֆոնին: 3 տարվա կտրվածքով կանխատեսումների գծապատկերները՝ ստորև:

Գծապատկեր 1-ում ներկայացված են 2021-2023 թվականներին կամավոր ատեստավորման գործընթացի մասնակիցների և ատեստավորման շնորհիվ հավելավճարի արժանի ուսուցիչների թվերն՝ ըստ 2021 թվականի ԿԳՄՍ նախարարի հրամանի։

Կամավոր ատեստավորմանը մասնակցած ուսուցիչների թիվը, ըստ կանխատեսումների, 2021 թվականին պետք է լիներ 2070, 2022 թվականին՝ 6370, իսկ 2023 թվականին՝ 9860։ Կամավոր ատեստավորման արդյունքում հավելավճար պետք է ստանար 2021 թվականին՝ 1590, 2022 թվականին՝ 5210, իսկ 2023 թվականին՝ 8680 ուսուցիչ։

Գծապատկեր 2-ում ներկայացված է կամավոր ատեստավորման արդյունքում հավելավճար ստացող ուսուցիչների կանխատեսվող թվի հարաբերակցությունը ատեստավորման մասնակիցների թվին, ինչպես նաև ուսուցիչների ընդհանուր թվին։

Այսպիսով, ըստ նախնական կանխատեսումների՝ ենթադրվում էր, որ

Ըստ նախարարի 2021 թ. հրամանի՝ նշված կանխատեսումներով 50% հավելավճար ստանալու դեպքում ՀՀ պետբյուջեի ծախսի տարեկան ավելացումները 3 տարվա համար պետք է կազմեին ավելի քան 10 մլրդ․ 31 մլն․ դրամ:

Մասնավորապես, ակնկալվում էր, որ 2021-ին հավելավճարները պետք է կազմեին ավելի քան 1 մլրդ 31 մլն դրամ, 2022-ին՝ 3 մլրդ 375 մլն դրամ, իսկ 2023-ին՝ 5 մլրդ 625 մլն դրամ։ Տե՛ս գծապատկեր 3-ը։

Փաստացի տվյալներ

Պետական բյուջեի ուսումնասիրությունից պարզվում է, որ ատեստավորման համար անհրաժեշտ ֆինանսական հատկացումները տարեցտարի աճել են: Այս ամենով հանդերձ, հետաքրքիր է, թե ինչ պատկեր է հիմա՝ ծրագրի մեկնարկից 4 տարի անց։

Վիճակագրական կոմիտեի տվյալներով՝ 2022-2023 ուսումնական տարում հանրակրթական դպրոցներում մանկավարժական աշխատողների թիվը 38 285 է։ Կան  տվյալներ, ըստ որոնց՝ 2021-2024 թվականներին մանկավարժական աշխատողների թիվը տատանվում է 37 500-38 300-ի միջև, ուստի հաջորդաբար ներկայացվող գծապատկերներով ատեստավորման ստորին շեմը հաղթահարած և հավելավճար ստացող ուսուցիչների հարաբերակցությունը ուսուցիչների ընդհանուր թվին հաշվարկվում է միջինացված՝ 38 000-ի ցուցիչով։

Ըստ ՀՀ ԿԳՄՍՆ հանրակրթության վարչության պետ Թամարա Սարգսյանի՝ mediaforedu.am-ին հայտնած տվյալների՝ 2021 թվականին ատեստավորման հայտ է ներկայացրել 1372 ուսուցիչ, 2022 թվականին՝ 3883, 2023 թվականին՝ 6320, իսկ 2024 թվականին (ըստ ԿԳՄՍՆ հրապարակած (փաստաթղթի էջ՝ 50) տվյալների)՝ 6260։ Կամավոր ատեստավորմանը մասնակցած ուսուցիչների թիվը, ըստ նույն աղբյուրից ստացած պաշտոնական տվյալների, 2021-ին կազմել է 996, 2022-ին՝ 2329, 2023 թվականին՝ 4293, իսկ 2024 թվականին (ըստ ԿԳՄՍՆ ամփոփման)՝ 4982։

Կամավոր ատեստավորման նվազագույն շեմը հաղթահարած և հավելավճար ստացող ուսուցիչների ընդհանուր թիվը, ըստ Թամարա Սարգսյանի, 2021 թվականին եղել է 644, 2022 թվականին՝ 1553, 2023 թվականին՝ 2976, իսկ 2024 թվականին (ըստ ԿԳՄՍՆ ամփոփման)՝ 3820։ Տե՛ս գծապատկեր 4-ը:

Ըստ ԳԹԿ տվյալների՝ 2021 թվականին կամավոր ատեստավորման նվազագույն շեմը հաղթահարած և հավելավճար ստացող ուսուցիչների հարաբերակցությունը կամավոր ատեստավորմանը մասնակիցների թվին կազմել է 65%, 2022 թվականին՝ մոտ 67%, 2023 թվականին՝ 68․5%, իսկ 2024 թվականին, ըստ ԿԳՄՍՆ տվյալների՝ մոտ 77%։

Տվյաների վերլուծության արդյունքում ստացվում է, որ կամավոր ատեստավորման արդյունքում հավելավճար ստացող ուսուցիչների հարաբերակցությունը ուսուցիչների ընդհանուր թվին իրականում 2021 թվականին կազմել է մոտ 1․3%, 2022 թվականին՝ մոտ 4․1%, 2023 թվականին՝ մոտ 7․8%, իսկ 2024 թվականին՝ մոտ 10․1%։

Հավելավճարների համար ՀՀ պետական բյուջեից 2021 թվականին հատկացվել է ավելի քան 68 մլն դրամ, 2022 թվականին՝ ավելի քան 1 մլրդ 24 մլն դրամ, 2023 թվականին՝ 3 մլրդ 242 մլն դրամ, իսկ 2024 թվականին՝ 3 մլրդ 632 մլն դրամ։ Տե՛ս գծապատկեր 5-ը:

Համեմատություն

Փաստորեն, ծրագրի կանխատեսումների 3 տարվա կտրվածքով, հավելավճար ստացող ուսուցիչների՝ ակնկալվող մոտ 41%-ի դիմաց ունենք 3 անգամ պակաս ցուցանիշ՝ մոտ 13%։ Իսկ 4-րդ տարվա արդյունքներով նվազագույն շեմը հաղթահարած 3820 մասնակիցներից միայն 2250-ն է առաջին անգամ մասնակցած, այսինքն՝ ուսուցիչների ընդհանուր թվի մոտ 6%-ը։

Ստորև ներկայացված գծապատկերները տեսանելի են դարձնում նախնական կանխատեսումների և փաստացի արդյունքների համեմատական պատկերը։

Գծապատկեր 6-ում ներկայացված է 2021-2023 թվականներին կամավոր ատեստավորմանը մասնակցած ուսուցիչների ակնկալվող և փաստացի թվերի համեմատությունը։

Ուշագրավ է նաև 2021-2023 թվականների կամավոր ատեստավորման արդյունքում հավելավճար ստացող ուսուցիչների ակնկալված թվի և փաստացի տվյալների համեմատությունը։ Տե՛ս գծապատկեր 7-ը:

Բնականաբար հարց է առաջանում, թե ուսուցիչների մասնակցության և առարկայական թեստի հաղթահարման նման ցածր մակարդակը ինչով է պայմանավորված, և որն է պետության կանխատեսումների ու իրական պատկերի աղաղակող տարբերության պատճառը։ Պետական մարմինները ճիշտ պատկերացում չե՞ն ունեցել հանրակրթության ուսուցչական համայնքի մասնագիտական պատրաստվածության աստիճանի մասին, թե՞ պահանջները, որոնք թեստերի միջոցով հրամցվում են ուսուցիչներին, անիրատեսական են։

Ուսուցիչներից շատերի պնդմանն ի պատասխան (առ այն, որ կառավարությունը դիտավորյալ բարդ թեստեր է պատվիրում, քանի որ չի ցանկանում բարձրացնել աշխատավարձերը) հանրակրթության վարչության պետ Թամարա Սարգսյանը հրապարակավ հակադարձել էր, որ ամեն տարի թերակատարվում է հավելավճարների բյուջեն, և համակարգը ֆինանսավորման խնդիր չունի։

Կամավոր ատեստավորման արդյունքում ի հայտ եկած խնդիրների և դրանց լուծմանն ուղղված աշխատանքների դինամիկայի մասին՝ հաջորդ հրապարակմամբ:

Նելլի Հայրապետյան